Mir
Alisher Navoiy hayoti va ijodi.
Alisher Navoiy 1441-yil
9- fevralda Xirot shaxrida
tug’ildi.Uning otasi G’iyosiddin
kichkina bir necha
qarindoshlari temuriylar saroyiga
yaqin turgan amaldor
aristokrat, buvilari esa temuriy
shag’zodalarning enagalari bo’lgan.Alisher go’dakligida
temuriy shag’zodalar bilan
birga tarbiyalandi.To’rt yoshida
o’qishga berdilar.Ziyrak va
qobilyatli Alisher maktabdagi
boshqa bolalardan ajralib
turar va kattalarning
diqqatini o’ziga jalb
qilar edi.
Navoiy Xirotda qoldi
va o’qishni davom ettirdi.U adabiy
asarlarni qunt bilan
o’qiy boshladi.
Ota va ona
Alisherning xar tomonlama
bilim olish uchun
barcha shart-sharoitlarni yaratib
berdilar.Alisher zamonasining mashxur
muzikashunosi Xo’ja Yusuf
Burxondan muzika o’rgana
boshladi.xamda tarix,
adabiyot,xusnixat va boshqalar
bilan jiddiy shug’illana
boshladi.Alisher ayniqsa adabiyotni
sevdi.Oila muxiti bolaligidayoq
unda adabiyotga zo’r
xavas tug’dirgan edi.Alisherning otasi
marifatparvar kishi va
san’at xamda adabiyot
muxbirlaridan edi.Alisher badiiy
asarlarni o’qish va o’rganish
bilan kifoyalanib qolmadi.
Uning o’zi xam
sherlar yoza boshladi.Navoiyning necha
yoshidan boshlaqb she’r yozganini
bilmaymiz.
Lekin shunisi ma’lumki,u
10-12 yoshlaridayoq badiiy
zavq vadidi xamda
ilk she’rlari bilan
tanilib,katta san’atkorlar va
olimlarning diqqatini o’ziga
jalb qilgan edi.Alisher
otadan yosh yetim
qoldi.U marifatparvar xukumdor
Abulqosim Bobur qaramog’ida
tarbiyalana boshladi va
15 yoshida Culton
Xusayn Bayqaro bilan
birga Abulqosim Boburning
saroyida xizmat qila
boshladi.Abulqosim Bobur 1456-yilda
mashxatga jo’nadi.Navoiy va
Xusayn Bayqaro xam
Abulqosim Bobur bilan
mashxatga borib,o’sha yerda
o’qishni davom ettirishadi.1457-yilda Abulqosim
Bobur vafot etadi.Navoiy
mashxatda qolib o’qishni
davom ettiradi.
Mansab va davlat orzusida
yurgan Xusayn mirzo
Marvga borib,taxtni egallash
uchun kuch to’play
boshlaydi.Navoiy Mashxadda Sayid
Xasan Ardasher va
Kamol Turbatiy kabi davirning mashxur
shoirlari bilan tanishadi. Navoiy taxminan
18-19 yoshlarida Abduraxmon Jomiy
bilan tanishadi.Navoiyning bilim
saviyasi va adabiy
qobilyatidan mamnun bo’lgan
Jomiy uni xam
shogird,xam farzand deb
biladi.Ko’p o’tmasdan shogird
va uystozning munosabaatlari ikki
ulug’ shoir va mutaffakkirning do’stligi va xamkorligiga aylandi.Navoiyning otasidan
qolgan mol-mulkni musodara
qildirgan.Navoiy
qattiqmoddiy
qiyinchiliklarga duch kelgan. Navoiy shu
axvolda Samarqandga keldi.Samarqandda xam tastlabki payitlarda moddiy
qiyinchilikda yashadi,lekin shunga qaramay,Samarqand madrasalariga
qatnadi,ilm-fan, san’at va
adabiyot axli bilan
yaqinlashdi,bilim saviyasi istedodi
va qobilyati bilan
tez orada obro’
va etibor qozondi.Navoiy Samarqandda
Sakkokiy va boshqa
shoirlarning badiiy merosi
bilan yaqindan tanishdi.
Samarqanddagi madaniy yodigorliklar,ayniqsa Ulug’bek
Observatoriyasi va Uluf’bek
madrasasi unda katta
Tassurot qoldirdi.
Navoiy keyinchalik bu
tassurotlarini o’z asarlarida, jumladan, ,,Xamsa’’sida
ifodaladi.
Navoiy Samarqandda 1469-yilga
qadar turdi.Toju-taxt
orzusida yurgan Xusayn
Bayqaroning Xirot taxtini
egallab olishi uchun
shu vaqtlarda qulay
bir voqea yuz
berdi.1468-yilningoxirlarida
Abusaid G’arbiy Eronni
egallash uchun jang
olib boradi.Jangda Abusaidning
qo’shini yengilib,uning o’zi
o’ldiriladi. Shu vaqtda Xirot
ostonalariga yaqinlashib qolgan
Xusayn Bayqaro fursatdan
foydalanib,1469-yil Xirotga kiradi
va taxtni egallaydi.Xuddi o’sha
yilning aprel oyida
Navoiy Xirotga qaytib
keladi.Alisher Navoiydek obro’li
va tadbirli kishilarga
muxtoj bo’lgan Xusayn
Bayqaro Navoiyning Xirotga
qaytishidan mamnun bo’lib,uni
saroyga chaqirdi va
muxirdorlik vazifasini topshirdi.Bu
mansab eng katta
mansablardan biri bo’lib,davlatning xar
qanday xujjatini muxirdor
orqali
rasmiylashtirilar,muxirdor muxr bosar
va imzo chekar
edi.Muxirdorlik vazifasi Navoiyning
ijodiy ishlari bilan
ko’proq shug’illanishiga imkon
bermas edi.Shuning uchun
u bu vazifadan
istefo berdi.Lekin Xusayn
Bayqaro o’z davlat
apparatida Navoiydek tadbirli
va donishmand kishining
bo’lishini zarur deb
xisoblab,oradan ko’p vaqt o’tar-o’tmas,Navoiyni amirlik yani
vazirlik vazifasiga tayinladi.Xusayn Bayqaro bilan
uning o’g’illari o’rtasidagi
nizo-adovatlarni bartaraf qilishga
xarakat qilar edi.Ayniqsa u
obodonchilik va madaniy xayot
soxasida juda katta
xizmatlar qildi. Alisher Navoiy
o’z atrofiga olimlar,yozuvchilar va san’atning turli soxalaridagi
kishilarni jalb etdi.
Mashxur rassom Bexzod,xattot Sulton Ali kabi
kishilar xam bevosita
Navoiyning xomiyligida kamolga
yetgan
edilar.Navoiy olim,san’atkor va
yozuvchilardan unumli ishlashni,o’z
qobilyati va imkoniyatlaridan
to’g’ri foydalanishni talab
qilar edi.U ijodiy ishga
beparvolik bilan qarovchi,shoshma-shosharlik bilan
yuzaki ish qiliuvchi
kishilarni yoqtirmas,ularga qattiq
tanbex berar edi.U xam
marxamatli,xam talabchan ustoz
edi.
Navoiy dastlab lirk
sherlari bilan keng
shuhrat qozona boshladi.1465 – 66 yillardayoq Navoiyning
kitobxonlari uning she’rlarini
to’plab,devon tuzadilar.Navoiyning o’zi
esa 1470-yilning boshlarida
birinchi devoni ,,Badoyul
bidoya’’ni tuzdi.Keyinroq,1476 –
1483 yillar oraqsida, ikkinchi devonni
,,Navodirun-nixoya’’ni yarati.
Lirik turda katta tajriba orttirib,shuhrat qozongan Navoiy,
endi o’zbek tilida
yirik epik asarlar
yaratish vazifasini o’z oldiga
qo’ydi.Vazirlik mansabidan
istefo berganidan keyin ,,Xamsa’’yozishga tayyorlana
boshladi.U oz vaqt davomida ,,Xamsa’’uchun kerakli
barcha materiallarni
to’pladi.Nizomiy,Xisrav Dexlaviy va boshqa shoirlarning ,,Xamsa’’si yoki
,,Xamsa’’sikli bo’yicha yaratga aloxida
dostonlarini,xalq og’zaki ijodi
xamda tarix asarlarini mukammal o’rganib
chiqdi va ,,Xamsa’’ yozish fikrini
Abduraxmon Jomiyga
aytdi.Jomiy uning maqsadi
va rejalarini maqulladi,maslaxatlar berdi.Navoiy
148-yilda ,,Xamsa’’ni yozishga
kirishdi.U ,,Xamsa’’ni yozish
uchun juda qisqa
muddat – ikki yildan sal
ko’proq vaqt sarf
qildi.1483-yilda
,,Xamsa’’ning birinchi dostoni
,,Xayratul – abror’’,1484-yilda
,,Farxod va Shirin’’, ,,Layli
va Majnun’’, ,,Sabai
sayyor’’, 1485-yilda ,,Saddi
Iskandariy’’ dostonlarini yozdi.Bu
dostonlarida u davirning
juda muxim praoblemalarini qo’ydi,o’rta
asirning ilg’or mutaffakiri
sifatida progressiv fikr-qarashlarini ilgari
surdi.
1501-yilning 3 yanvarida
Alisher Navoiy vafot etdi. Butun Xirot
qattiq motam tutdi.Musubatli xabar tezda
butun
Xursonga,Movvarunnaxirga va
boshqa joylarga borib
yetdi.
Navoiy Lirikasi.
Alisher Navoiy ulug’
lirk shoirdir.U Saddiy,Xofiz, Xisrav Dexlaviy
va Abduraxmon Jomiy
kabi mashxur sharq
lirk
shoirlarining,Xorazimiy,Sayfi
Saroiy,Atoiy, Sakkokiy va
Lutfiy kabi o’zbek
dunyoviy adabiyoti namoyondalarining eng
yaxshi adabiy tradsiyalarini davom
ettirdi va rivojlantirdi,xalq poetik
ijodiyotining
g’oyaviy-badiiy
boyliklaridan unumli foydalandi.Badiiy adabiyotning
xayotga,jamiyat extiyojlariga
xizmat qilish uchun
kurashgan Navoiy lirik
poeziyaning tematikasi, g’oyaviy motivlari
va obrzlari sistemasini
boyitdi, takomillashtirdi.
Navoiy juda katta
va boy lirik
xazina yaratib qoldirdi. Bu lirik
xazinaning asosiy 45
ming misraga yaqin
o’zbek tilidagi sherlarini
o’z ichiga olgan ,,Xazoyinul maoniy’’
va 12 ming
misradan ziyod fors-tojik
tilidagi sherlarni o’z
ichiga olgan ,,Devonni
Foniy’’, fors-tojik tildagi 6
falsafiy qasidadan iborat.